Obszar obecnego miasta Tarnobrzega był już zasiedlony w okresie średniowiecza. W położonej na północ od centrum miasta wsi Wielowieś istniał gród obronny oraz port rzeczny datowany na XI-XIII wiek, a w położonej na południe od miasta wsi Miechocin zlokalizowany był murowany kościół gotycki z XIV wieku. W tym samym okresie najprawdopodobniej powstał również pierwszy zamek obronny w Dzikowie, którego zadaniem była ochrona traktu nadwiślańskiego. Zamek ten w późniejszym okresie był kilkakrotnie przebudowywany i służył za rezydencję rodzinie Tarnowskich. Początki miasta sięgają 1593 roku kiedy to Stanisław hr. Tarnowski otrzymał od króla Zygmunta III Wazy przywilej i aktem lokacyjnym z 28 maja założył na gruntach wsi Dzików miasto prywatne Tarnobrzeg, położone w połowie drogi pomiędzy Baranowem a Sandomierzem. Lokacja odbyła się w oparciu o prawo magdeburskie, przywilej lokacyjny został potwierdzony przez Jana III Sobieskiego w dniu 14 kwietnia 1681.
W początkowym okresie Tarnobrzeg był małym miastem o zabudowie drewnianej. Domy skupione były wokół rynku i głównych ulic – Dzikowskiej oraz Miechocińskiej, które stanowiły drogą publiczną wiodącą z Baranowa do Nadbrzezia (obecnie Sandomierza). Poza tą zabudową, ciasną, chaotyczną, ludzie zamożni budowali dworki drewniane i z cegły kryte, dachówką lub blachą. Nad miastem górowała bryła kościoła i klasztoru oo. Dominikanów, po stronie południowej miasta widoczne były zabudowania browaru dzikowskiego, wytwórni wódek gatunkowych. Powierzchnia Tarnobrzega wynosiła wówczas około 124 ha. Obszar zabudowany nie przekraczał 1/4 tej powierzchni. Reszta to las podmiejski, pastwiska, place, ulice, ogrody i pola orne.
OBCE PANOWANIE
Od 1772 roku, po pierwszym rozbiorze Polski, miasto znalazło się pod panowaniem Habsburgów austriackich. Całość ziem zaborczych nazwana została Królestwem Galicji i Lodomerii. Tarnobrzeg stał się miastem peryferyjnym, odciętym od swoich powiązań handlowych, administracyjnych i diecezjalnych. Od 1782 roku miasto znalazło się w cyrkule rzeszowskim, a same cyrkuły były jedynym szczeblem administracji w terenie i podlegały gubernium z siedzibą we Lwowie.
URZĄD
Po 1850 roku w Tarnobrzegu utworzono urząd powiatowy. Powiat obejmował swoim zasięgiem 70 najdalej na północ wysuniętych gmin Galicji, w tym czasie w Tarnobrzegu było 303 domy uznane, jako posesje. W 1876 roku następuje kolejna, ostatnia już reforma administracyjna w wyniku, której zlikwidowane zostały cyrkuły i okręgi tworząc w ich miejsce 74 nowe powiaty. W wyniku reformy Tarnobrzeg utrzymuje funkcję siedziby władz powiatowych. Jest zarazem podzielony na dwa powiaty sądowe tarnobrzeski i rozwadowski. W 1876 roku w Tarnobrzegu mieszkało 2857 osób (w tym 2237 Żydów i 614 chrześcijan). Z ważniejszych zakładów i fabryczek w tym okresie zaliczyć należy: Browar Parowy, Rafineria i Wytwórnia Wódek, Fabryka Likierów, gorzelnia, młyn parowy, cegielnie i drukarnię.
INSTYTUCJE
W 1887 roku wybudowano linię kolejową łączącą Dębicę z Rozwadowem przez Mielec i Tarnobrzeg, co polepszyło znacząco dostępność komunikacyjną miasta. W okresie autonomii galicyjskiej w Tarnobrzegu powstało kilkanaście ważnych obiektów, z których najważniejsze to: budynek sądu powiatowego, urząd pocztowo- telekomunikacyjny, Szpital Powszechny Powiatowy, Muzeum Powiatowe, Państwowa Szkoła Realna oraz budynek Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i stacja kolejowa.
Przed rozpoczęciem działań wojennych, w 1914 roku, było w Tarnobrzegu 468 budynków mieszkalnych. Okres dwudziestolecia międzywojennego przyniósł niewielkie zmiany w życiu miasta, które jako prowincjonalne miasteczko z przewagą ludności żydowskiej swój byt opierało na handlu związanym z okolicznymi terenami rolniczymi.
PERSPEKTYWA COP-U
Nowe perspektywy rozwoju otworzyły się przed miastem i regionem dopiero w drugiej połowie lat 30-tych, w związku z programem budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. Plany COP-u przewidywały uruchomienie w mieście nowoczesnej fabryki akumulatorów i zakładów rafinacji miedzi, obie inwestycje rozpoczęto, ale nie zrealizowano. Trzecim zakładem w Tarnobrzegu, którego budowę zapoczątkowano przed wybuchem wojny, była Wytwórnia i Baza Magazynowa Państwowego Monopolu Spirytusowego – ważny element obronności Państwa. Wybuch wojny przerwał budowę największej z trzech inwestycji COP-u rozpoczętych w Tarnobrzegu.
Po wojnie na początku lat pięćdziesiątych Tarnobrzeg był niewielkim powiatowym miastem położonym w północnej części województwa rzeszowskiego. Miasto miało powierzchnię 603 ha i zamieszkiwało je 4125 osób. Wśród zabudowy przeważały budynki 1-2 kondygnacyjne. Budynków wyższych 3-4 kondygnacyjnych było niewiele i były to budynki użyteczności publicznej. Miasto posiadało dwa średniej wielkości zakłady przemysłowe: Tarnobrzeską Fabrykę Obrabiarek i Zakład Plecionkarni – oddział Fabryki Firanek w Skopaniu.
BUDOWA
Odkrycie złóż siarki i podjęcie decyzji o budowie kombinatu w Machowie wpłynęło na szybki rozwój małego i sennego miasteczka jakim był Tarnobrzeg. W maju 1955 roku wmurowano pamiątkową cegłę pod hotelowiec przy ul. Mickiewicza, który otwarto na „Barbórkę”. Mieściły się w nim także biura Dyrekcji, stołówka zakładowa a od roku 1958 również Przyzakładowa Szkoła Zawodowa. Również w maju 1955 roku, rozpoczęto budowę pierwszych dwóch bloków mieszkalnych przy ul. Moniuszki dla obecnych i przyszłych pracowników „Okręgu Siarkowego” zwanego później „Tarnobrzeskim Zagłębiem Siarkowym”. W 1958 roku wybudowano pierwsze osiedle mieszkaniowe „Przywiśle” zlokalizowane w obszarze: ulic 1 Maja, Waryńskiego, Skalnej Góry i skarpy Wiślanej.
BUDOWA OBIEKTÓW
W 1960 roku KiZPS przejął nadzór nad budową obiektów inwestycyjnych dla miasta Tarnobrzega. Powstały kolejne osiedla: wybudowane w latach 1967 do 1976 Osiedle „Młodych”, zlokalizowane w obrębie ulic Mickiewicza, Sikorskiego i Wyspiańskiego i nieco później Osiedle „Serbinów”. W wyniku tych decyzji mały dotąd Tarnobrzeg, liczący w 1950 roku niespełna 4 tys. mieszkańców, zaczął się przekształcać w miasto stanowiące zaplecze mieszkaniowe dla szybko rozwijającego się przemysłu siarkowego. Rozbudowie uległa infrastruktura socjalno-kulturalna i oświatowa. W tym czasie wybudowano także magazyny hurtu spożywczego: Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” i zbożowe PZZ, Spółdzielczy Dom Handlowy, pawilony handlowe, halę sportową, rozbudowano szpital o dodatkowy pawilon na 120 łóżek oraz rozpoczęto budowę Urzędu Miejskiego. Dodatkowym czynnikiem, który zwiększył nacisk na dynamiczny rozwój i przyrost liczby mieszkańców miasta, było objęcie przez Tarnobrzeg funkcji ośrodka wojewódzkiego w wyniku zmiany podziału administracyjnego kraju w 1975 roku. Status miasta wojewódzkiego, spowodował powiększenie Tarnobrzega o pobliskie wioski: Dzików, Kajmów, Machów, Miechocin, Mokrzyszów, Ocice, Sielec, Wielowieś i Zakrzów. W 1990 roku przyłączono wieś Sobów. Decyzje powyższe podyktowane były faktem, że miasto nie mogło rozwijać się w dotychczasowych granicach administracyjnych. Rozwój Tarnobrzega następował prawie wyłącznie w kierunku północnym tj. przeciwnym od źródeł zanieczyszczeń atmosfery w wyniku eksploatacji siarki w Machowie na terenach osiedli w Dzików, Zakrzów, Sielec i Wielowieś. Podobne ograniczenia rozwoju przestrzennego miasta w kierunku wschodnim warunkowała otworowa Kopalnia Siarki Jeziórko. Kierunek zachodni ograniczony był przez rzekę Wisłę. W latach 80-tych XX wieku powstają kolejne osiedla mieszkaniowe: „Piastów” o zabudowie jednorodzinnej i „Centrum” z pierwszymi w mieście 10-cio kondygnacyjnymi „wieżowcami” i nieco później Osiedle Wystawa i Osiedle Siarkowiec.
UPADEK SIARKI
Upadek przemysłu siarkowego, który miał miejsce na początku lat 90-tych XX wieku doprowadził do zatrzymania szybkiego rozwoju przestrzennego miasta. Ostatnią zmianą granic Tarnobrzega było włączenie 2 grudnia 1991 roku wsi Nagnajów, które powiększyło jego powierzchnię do 86,2 km². Kolejnym ważnym momentem mającym wpływ na rozwój miasta był dokonany w 1999 roku nowy podział administracyjny kraju i utrata statusu wojewódzkiego. W efekcie tego rozwój Tarnobrzega uległ znacznemu spowolnieniu. Obecnie jest siedzibą powiatu grodzkiego oraz ziemskiego.
Pozostałe artykuły w dziale:
Historia Zakładów, technologie wydobycia, ludzie
Barbary, barbórki, tradycje i zwyczaje górnicze, mundur symbolika, ciekawostki i anegdoty
Geografia, Nizina Nadwiślańska, Wisła