Barbary, barbórki, tradycje i zwyczaje górnicze , mundur symbolika, ciekawostki i anegdoty
Św. Barbara (z łac. „cudzoziemka, obca” – obca wśród swoich) jest jedną z najbardziej czczonych świętych chrześcijańskich. Jej wizerunki można spotkać w kościołach oraz bardzo często w podziemnych kopalniach. Najstarsza rzeźba przedstawiająca postać świętej z 1689 r. znajduje się w kopalni soli w Wieliczce, w komorze Russegger II. Według podania, św. Barbara urodziła się pod koniec III wieku w Nikomedii (dzisiejsza Turcja). Była córką poganina, bogatego i wpływowego człowieka; jedynaczką, długo oczekiwaną przez rodziców. Ładna, wykształcona i inteligentna miała wielu adoratorów, lecz wszystkich odprawiała. Ojciec Barbary Dioskur, chcąc uchronić córkę przed niechcianymi konkurentami i ustrzec przed chrześcijaństwem, zamknął ją w specjalnie wybudowanej wieży. Zezwolił jej jednak na wizyty nauczycieli. Jak podaje legenda, wśród nich był chrześcijański lekarz, który zapoznał dziewczynę ze swoją religią. Efektem było nawrócenie Barbary. W tajemnicy przed rodzicami przyjęła chrzest i postanowiła poświęcić się Chrystusowi, żyjąc w dozgonnej czystości. Zagniewany ojciec zakazał córce praktykowania nowej religii, znęcał się nad nią psychicznie i fizycznie. Barbara jednak nieugięcie trwała w wierze. Dręczona przez ojca, uciekła do lasu i ukryła się w grocie. Wydana przez pasterza, została ujęta przez służbę ojca i przekazana władzom rzymskim w końcu została skazana na śmierć przez ścięcie mieczem. Według tradycji poniosła śmierć męczeńską z rąk swojego ojca w roku 306. Legenda głosi, że męczeństwu towarzyszyły cuda – w nocy miał ją odwiedzić Chrystus, zaleczyć jej rany i udzielić komunii św.; ojciec po zabiciu córki został porażony piorunem, a owce pasterza-zdrajcy zamieniły się w szarańczę. Po męczeńskiej śmierci św. Barbary bardzo szybko zaczął się szerzyć jej kult. Na Wschodzie już w VIII wieku imię św. Barbary umieszczono pod datą 4 grudnia w kalendarzu Kościoła greckiego (wraz ze św. Julianną) i Kościoła syryjskiego. Na Zachodzie, w czasach papieża Grzegorza I Wielkiego (590-604), istniało w Rzymie oratorium pw. św. Barbary – ulubione miejsce modlitwy papieża. Imię św. Barbary zaznaczono pod datą 4 grudnia w kalendarzach z XI-XII wieku w Salzburgu, Eichstadt i Verden. Popularność kultu św. Barbary na Zachodzie wzrosła w okresie wypraw krzyżowych (XI-XIII wieku). W Polsce najstarsze ślady kultu św. Barbary pochodzą z katedry krakowskiej. Można je znaleźć m.in. w kalendarzu XI-wiecznego Modlitewnika Gertrudy, córki Mieszka II. Pojawia się w nim data 4 grudnia z imionami św. Barbary i Janiny. Od XV wieku św. Barbara jest patronką Wydziału Teologicznego Akademii Krakowskiej i patronuje Akademii Górniczo-Hutniczej. Św. Barbara jest patronką dobrej śmierci i trudnej pracy m.in. górników, hutników, marynarzy, rybaków, żołnierzy, kamieniarzy, więźniów. Jako swoją patronkę uznali Ją również górnicy siarkowi z Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego.
Od pradziejów górnictwo polskie utrwaliło i skrupulatnie przestrzegało bogatej tradycji i obyczajowości. Wszędzie tam gdzie zamieszkiwali ludzie parający się górnictwem, a ściślej wydobywaniem kopalin, tam społeczności górnicze wykształciły specyficzne formy i normy zachowania, tam też rodziła się i obrastała w tradycję obyczajowość górnicza. Obyczajowość górnicza polegała na organizacji uroczystości barbórkowych połączonych z porannymi pochodami orkiestry górniczej ulicami miast, uroczystymi posiłkami w rodzinach górniczych (tłuste jedzenie zdaniem górników – zabezpieczało przed skutkami pracy na dole tj. gruźlica, reumatyzm i pylica). Tarnobrzescy górnicy siarkowi przenieśli śląskie tradycje górnicze do Tarnobrzega. W górnictwie wykształciła się tradycja męskiego biesiadowania zwanego karczmą piwną (w tradycyjnej karczmie piwnej z uroczystych obiadów pozostała jedynie golonka). Karczma piwna to również wspólne śpiewanie lubieżnych i sprośnych piosenek.
Spotkanie gwarków, czyli tradycyjna karczma piwna prowadzona jest przez „Wysokie a w sprawach piwnych nigdy nie omylne Prezydium”, wybierane przez aklamację pieśnią „Wstępuj, wstępuj prezesie mój”. Uczestnicy karczmy zasiadają przy długich stołach tworząc tzw. tablice: lewą i prawą. W przypadku górników siarkowych podział na tablice związany był z przynależnością do kopalni odkrywkowej lub otworowej siarki czyli Piaseczna/Machowa i Jeziórka. Ławom przewodniczą tzw. Kontrapunkci i Kantorzy, powołani przez „Wysokie a sprawach piwnych nigdy nie omylne Prezydium”. Uczestnik Karczmy piwnej może się zwracać do Wysokiego Prezydium za pośrednictwem Kontrapunkta, którego prosi o głos słowami: „Rogo wocem pro me” – proszę o głos dla mnie. Kontrapunkt może tę prośbę uznać słowami: „Habeas” – masz lub „Non habeas” – nie masz, lub bardziej dosadnie: „Non habeas, sadeas ad magnas cupas” – nie zezwalam siadaj „na czterech literach”. Nieodzownym elementem Karczmy piwnej jest skok przez skórę, czyli pasowanie na górnika. Zwyczajowo na salę wchodził Lis – major a za nim gęsiego młode lisy (adepci sztuki górniczej). W tradycji tarnobrzeskich górników młode lisy wchodziły na beczkę piwa, przed którą ojcowie chrzestni (zasłużeni górnicy) trzymali skórę. Po skoku przez skórę lisy klękały na bryle siarki, a następnie Lis Major końcem szpady dotykał młodego lisa w lewe ramię. Po skoku przez skórę następowało przekazanie sztandaru wraz z gorejącymi pochodniami młodszemu rocznikowi.
Podczas Karczm piwnych chętnie opowiadano dowcipy, anegdoty, dykteryjki, urządzano wymyślne, prawdziwie męskie zabawy a także konkursy i zakłady tj. picie piwa przez słomki, dmuchanie baloników, ciecie drewna, wbijanie gwoździ, przebieranie się w przeróżne ubrania. Wyszydzano głownie wszystkie wady i ułomności górników i włodarzy. Jednym z obrzędów jest obrządek chrztu piwnego (nadanie imienia piwnego). Podczas karczmy zasłużeni górnicy otrzymywali medale m. in. Medal Starej Strzechy. Zwykle zabawę kończył ostatni konkurs zwany pojedynkiem piwnym. Pierwsze Karczmy piwne odbywały w Młodzieżowym Domu Kultury na osiedlu Przywiśle (obecnie Kościół pw. Chrystusa Króla), kolejne miały miejsce w stołówce zakładowej przy ulicy Wyspiańskiego w tzw. „Przewiązce”.
Od 1991 roku Karczmy piwne odbywały się w nowo wybudowanej Hali Sportowej Klubu Sportowego „Siarka”. W związku ze sprzedażą „TAPIMY”, w której organizowane były tzw. Combry Babskie czyli Karczmy piwne Pań, od 2015 roku Karczma piwna zmieniła nieco swoją formę i przekształciła się w Biesiady piwne Pań i Panów, organizowane w tarnobrzeskich restauracjach. Tradycją tarnobrzeskich Karczm piwnych był okolicznościowy kufel corocznie wykonywany specjalnie na karczmę, z którego pito złoty trunek – piwo.
Charakterystyczny strój współczesnego górnika to mundur galowy, rzadziej spotykany mundur służbowy (stalowy). Współczesny mundur galowy (czarny) ustanowiony został w ustawie Rady Ministrów w 1949 roku. Zasady jego noszenia zostały określone w tak zwanej „Karcie Górnika”, stylistycznie nawiązuje do mundurów górniczych z końca XIX wieku. Jest jednym z najważniejszych symboli przynależności do stanu górniczego. Ozdabia go wiele wystylizowanych w dekoracyjne szczegóły ozdób, wzorowanych na pradawne elementy odzieży roboczej, pełniącej niegdyś konkretne funkcje użytkowe. Krótka pelerynka to pozostałość po pelerynie ochraniającej przed spływającą po stropie wodą kopalnianą, liczne zakładki na piersiach i rękawach to pozostałości po kieszeniach na lont i krzesiwo. Uzupełnieniem munduru górniczego jest czako – nakrycie głowy, które wywodzi się z czapki wojskowej, w które wkładano miotełkę z gęsich piór służącą do czyszczenia otworów strzałowych. Kolory pióropuszy mają jedynie znaczenie symboliczne informujące o przynależności do odpowiedniej grupy zawodowej. Czarny kolor miotełek z piór oznaczał grupę górników, biały osoby dozoru i ruchu górniczego – nadgórnicy, sztygarzy, nadsztygarzy, zielony dyrektorzy górniczy, czerwony orkiestra górnicza i biało-czerwony kapelmistrz. Dodatkiem do galowego munduru górniczego jest broń biała: barda, szpada i kordzik przyznawana zasłużonym górnikom.
Od 1980 roku decyzją Rady Ministrów, nowelizującą „Kartę Górnika” nadawane są stopnie górnicze. Stopnie górnicze są wyrazem uznania dla posiadanych kwalifikacji, są uprawnieniami honorowymi, przyznawanymi dożywotnio. Nadanie stopni górniczych następuje poprzez wręczenie dyplomu w czasie uroczystości barbórkowych. W górnictwie występują następujące stopnie: Generalny dyrektor górnictwa, Generalny dyrektor górniczy (I, II, i III stopnia), Generalny honorowy dyrektor górniczy, Dyrektor górniczy (I, II, i III stopnia), Inżynier górniczy (I, II, i III stopnia), Technik górniczy (I, II, i III stopnia), Górnik (I, II, i III stopnia) i Aspirant górniczy (I, II, i III stopnia).
Najstarszym symbolem górniczym był róg, za pomocą którego nawoływali się kopacze. Współczesne godło górnicze to skrzyżowany młotek i żelazko, najważniejsze i najstarsze narzędzia górników przy wszystkich robotach skalnych. Jego źródłem był zwyczaj pozostawiania przez górników w przodku narzędzi w układzie krzyża. Krzyż ten miał chronić chodnik i całą kopalnię przed działalnością złych duchów.
Dzień Górnika to pierwotnie religijne święto obchodzone 4 grudnia w dniu św. Barbary. Pierwszy Dzień Górnika czyli popularna „Barbórka” w Kopalni Siarki Tarnobrzeg – w budowie” odbyła się 4 grudnia 1954 r., w dyrekcji kopalni w Mokrzyszowie. Wtedy też po raz pierwszy na ziemi tarnobrzeskiej odśpiewano hymn górniczy, zaczynający się słowami „Górniczy stan, hej niech nam żyje”. Wyraża on braterstwo, jedność i trud górników.
W następnych latach ceremoniał barbórkowy obrastał w coraz to więcej elementów. Wczesnym rankiem orkiestra górnicza maszerowała ulicami miasta, potem zastępy górników w strojach galowych zbierały się na placu i maszerowały w pochodzie by oddać hołd swojej patronce, a następnie by udać się na Karczmę piwną – tradycyjne miejsce spotkań gwarków i męskiego biesiadowania.
Pozostałe artykuły w dziale:
Historia Zakładów, technologie wydobycia, ludzie
Geografia, Nizina Nadwiślańska, Wisła
Przyroda, Natura 2000, pomniki przyrody