Udokumentowane informacje odnośnie kopalnictwa siarkowego w Polsce określa się na początek XV wieku. Wydany ok. 1415 roku przez Władysława Jagiełłę przywilej zezwalał mieszczanom krakowskim na prowadzenie poszukiwań i wydobywania siarki w Swoszowicach koło Krakowa. W Swoszowicach powstały pierwsze podziemne kopalnie siarki, w których siarka wydobywana była przez niemal 500 lat. W Swoszowicach wydrążono przeszło 600 szybów, a w szczytowych okresach w górnictwie siarkowym pracowało przeszło 600 osób. W pierwszej połowie XIX wieku była to największa kopalnia siarki w Europie. Zaspokajała potrzeby w 90% cesarstwa austriackiego. Obszar pola kopalnianego w latach od 1807 do 1881 wynosił ok. 170 miar, czyli ponad 308 ha. Dodatkowo w okolicach Swoszowic władze austriackie – dla zabezpieczenia złóż siarki przed możliwą konkurencją posiadały dodatkowo około 95 ha gruntów zasobnych w złoże siarki. Kopalnia w Swoszowicach działała na 3 horyzontach, posiadała ok. 30 szybów, maksymalna głębokość szybu wynosiła 60 metrów. Szacuje się, że kopalnie Swoszowickie dały w swej historii łączne wydobycie na poziomie około 200 tysięcy ton siarki.
ODKRYCIE SIARKI W TARNOBRZEGU
Odkrycie złóż siarkowych w rejonie Tarnobrzega poprzedzają zakrojone na szeroką skalę badania geologiczne zapadliska przedkarpackiego. Są to prace poszukiwawczo-geologiczne w zakresie nie tyle rud siarki co głównie w poszukiwaniu ropy i gazu. Rok 1953 wyznacza początek rozpoznania geologicznego największego na świecie złoża siarki rodzimej. Prof. Stanisław Pawłowski wraz z żoną Katarzyną i Bolesławem Kubicą po latach ciężkiej pracy, pełnej poświęceń i wyrzeczeń, odkrył i udokumentował w rejonie Tarnobrzega złoża polskiej siarki. Pierwszy otwór poszukiwawczy, w którym natrafiono na siarkę, wykonał 23 września 1953 roku w Mokrzyszowie zespół wiertaczy Kieleckiego Przedsiębiorstwa Robót Geologiczno – Poszukiwawczych w składzie: Kochan, Krężałek i Niepokój. Zlokalizowano złoże o grubości warstwy około 8 m, zalegające na głębokości 76 m, wykazujące zawartość czystej siarki około 30 %.
Uchwała Prezydium Rządu nr 267/54 z dnia 8 maja 1954 roku. była pierwszym aktem prawnym, inicjującym narodziny polskiego przemysłu siarkowego. Z dniem 1 lipca 1954 roku powstało przedsiębiorstwo państwowe „Kopalnia Siarki Tarnobrzeg – w budowie” rozpoczynając nowy rozdział w polskim przemyśle i najnowszej historii miasta. Pionierską załogę nowego przedsiębiorstwa stanowili śląscy górnicy: mgr inż. Franciszek Machalski – dyrektor, mgr inż. Jerzy Haszczyc – naczelny inżynier, Józef Kuśmierz – starszy mierniczy, Bolesław Minnicki – kierownik sekcji zaopatrzeniowo administracyjnej, Jan Handerek – planista inwestycji, Irena Szutkowska – starszy księgowy oraz mgr inż. Kazimierz Orzechowski – starszy inspektor urządzeń elektromaszynowych i Halina Wróblewska – referent techniczny. Kazimierz Bochniewicz – kierowca i Zofia Kurzeja byli pierwszymi pracownikami miejscowymi zatrudnionymi w nowym przedsiębiorstwie. Siedziba pierwszej dyrekcji mieściła się w dwóch pokojach Państwowego Domu Dziecka w Mokrzyszowie.
PIASECZNO
W 1956 roku pod kierownictwem mgra inż. Stanisława Orzechowskiego powstaje projekt doświadczalnego wyrobiska w Piasecznie – pilotażowej inwestycji stanowiącej zalążek przyszłego przemysłu siarkowego. 22 czerwca 1956 roku eksperymentalna kopalnia odkrywkowa rozpoczęła pracę.
Kadrę kopalni tworzyli: kierownik inż. Stanisław Pawełczyk, kierownik robót górniczych mgr inż. Józef Wiącek, główny mechanik inż. Jerzy Lach, oraz sztygarzy zmianowi Jerzy Bartyzel, Zdzisław Oczak i inż. Jan Rawski.
W wyniku decyzji rządowych jednolity profil działania przedsiębiorstwa zmienił się na górniczo-chemiczny. Nowy przedmiot działania to: budowa i eksploatacja zakładów przetwórczych siarki w rejonie Tarnobrzega. Z dniem 17 października 1957 roku uległa zmianie nazwa zakładu na: „Kopalnie i Zakłady Przetwórcze Siarki Tarnobrzeg w budowie”.
MACHÓW
W lutym 1958 roku z piaseczańskiej rudy wyprodukowano pierwsze 500 ton czystej siarki. 2 stycznia 1959 roku doświadczalna kopalnia Piaseczno rozpoczęła pracę na skalę przemysłową a jej pierwszym zawiadowcą został mgr inż. Józef Warzybok. Pod koniec 1959 roku w ramach modernizacji kopalni, wycofano z użycia kolejkę wąskotorową i lokomotywy spalinowe, zastępując je elektrycznymi taśmociągami o szerokości taśmy 800 i 1000 mm. W Piasecznie eksploatację złoża siarki prowadzono do 1971 roku.
W tym czasie wybudowano linię kolejową długości 10 km i most kolejowo-drogowy w Nagnajowie (otwarty 18.12.1959), umożliwiające transport rudy siarkowej z Piaseczna do Machowa a na prawym brzegu Wisły powstał nowy Kombinat Przetwórstwa Siarki w Machowie, w którym 4 grudnia 1959 roku uruchomiono produkcję siarki na skalę przemysłową. Rozpoczęto także budowę osiedla mieszkaniowego w Tarnobrzegu.
W 1964 roku ruszyły roboty przygotowawcze związane z udostępnieniem złóż w okolicach wsi Machów. Eksploatację złoża siarki w odkrywce „Machów” rozpoczęto w 1969 roku. Kopalnia Siarki „Machów” była największym poligonem modernizacyjnym górnictwa odkrywkowego, gdzie opracowywano i udoskonalano zasady współpracy układu KTZ (koparka – taśmociąg – zwałowarka). W latach 70 i 80 ubiegłego wieku ulepszano konstrukcje układów taśmociągów B-1800 oraz prowadzono prace optymalizujące prędkość biegu taśmy, w celu zapobiegania spadania urobku w stacjach przesypowych. Wtedy też, z uwagi na piętrzące się problemy ze statecznością skarp nadkładowych, zmieniono kierunek eksploatacji z wschodniego na północny.
JEZIÓRKO
W 1967 roku rozpoczęto budowę nowej kopalni w Jeziórku, wydobywającej siarkę odmienną technologią. Nowa metoda wydobycia siatki, zwana była metodą podziemnego wytopu lub od nazwiska wynalazcy metodą Frascha. Polegała na wytapianiu siarki ze złoża gorącą wodą dostarczoną pod ciśnieniem do odwiertów służących również, do odprowadzenia płynnej siarki na powierzchnię. W wyniku tego procesu otrzymywano siarkę o bardzo wysokim stopniu czystości. 11 lipca 1967 roku otrzymano pierwsze tony siarki z Kopalni otworowej „Jeziórko”. Rozszerzenie frontów eksploatacyjnych w „Jeziórku” spowodowało dynamiczny wzrost wydobycia surowca, pokazując kierunek rozwoju technologii wydobywczych siarki. Wymagało to nie tylko oddawania przygotowanych do eksploatacji pól górniczych, lecz także rozbudowy źródeł ciepła produkujących wodę gorącą (tzw. parę przegrzaną o temperaturze około 160 st. C) niezbędną do podziemnego wytopu siarki. W trakcie 34-letniego funkcjonowania Kopalni Siarki „Jeziórko” wykonano 6048 szt. otworów eksploatacyjnych na powierzchni 21,4 km2 objętej przemysłowym wykorzystaniem i wydobyto ponad 74 mln ton siarki. Eksploatację kopalni zatrzymano w 2001 roku z powodu zwiększonej podaży taniej siarki z odzysku i recesji gospodarczej. Była to największa, otworowa kopalnia siarki na świecie.
PRZENOSINY KOPARKI
W 1972 roku w trakcie prac likwidacyjnych Kopalni „Piaseczno” podjęto decyzję o przerzucie przez Wisłę koparki K–800 do Kopalni Siarki „Machów”. Operacją „Przerzut II” z ramienia Kombinatu kierował mg inż. Michał Duszkiewicz. Przeprawa olbrzymiej maszyny górniczej o wymiarach: 31 m wysokości, 75 m długości i wadze 1350 ton była pionierską operacją logistyczną. Nikt wcześniej w Polsce i Europie nie przeprowadzał tak skomplikowanej operacji. Transport maszyny dokonany był przez specjalnie zaprojektowany most, wybudowany przez Odziały Wojsk Komunikacyjnych MON. W dno Wisły wbito 1980 szt. pali drewnianych, na których wybudowano most. Po przeprawie most rozebrano a pale wysadzono materiałami wybuchowymi. Koszt w tamtym czasie szacowany był przez Dyrekcję KiZPS na ok. 10 mln złotych, za co można było wówczas wybudować ok. 4 km normalnego mostu o obciążeniu 60 ton. Na trasie o długości 8 km „wędrówka” koparki trwała 14 dni z szybkością 2-6 m/min.
Eksploatacja złoża siarki w Kopalni Siarki „Machów”, o grubości warstwy około 12 m, wymagała zdjęcia nadkładu zalegającego nad złożem o miąższości dochodzącej do 90 m. W tym celu warstwy nadkładowe podzielone zostały na trzy poziomy eksploatacyjne o wysokości około 30 m każdy. Na poziomie A – pierwszym od powierzchni terenu pracowała czechosłowacka koparka wieloczerpakowa K-800, na dwóch pozostałych (poziom B i C) pracowały koparki wieloczerpakowe typu SRs-2400 produkcji NRD. Wymiary tego kolosa wynosiły: długość 150 m, wysokość 40 m i szerokość 48 m. Do oczyszczania iłu zalegającego w zaniżeniach stropu rudy siarkowej wykorzystywane były 3 koparki wieloczerpakowe typu SRs-470 o wzmocnionej konstrukcji wysięgnika urabiającego, również produkcji NRD. Koparki te służyły do urabiania tzw. twardego nadrudzia. Złoże siarki urabiano za pomocą materiałów wybuchowych wykonując otwory strzałowe o długości około 12 m i średnicy 100 mm wiertnicami Hausherr HBM 120 produkcji RFN. Na wyrobisku odstrzelona ruda siarkowa ładowana była za pomocą czechosłowackich koparek E-303 do samojezdnych kruszarek typu „Makrum” produkcji polskiej. Do urabiania i podpychania rudy siarkowej pod koparki wykorzystywano zrywospycharki Caterpillar typu CAT D9N produkcji USA, japońskie Komatsu i polskie spycharki TD-20 i TD-15. Wstępnie pokruszoną rudę transportowano za pomocą przenośników taśmowych B 1400 do stacjonarnej kruszarni drugiego stopnia zlokalizowanej poza wyrobiskiem. W transporcie górniczym używano również szwedzkich wodzideł Volvo A-25 i polskich ładowarek Ł-34 i Ł-35. W 1979 roku zakończono zwałowanie zewnętrze, nastąpił przejazd zwałowarek ARs-2400 ze zwałowiska w Dąbrowicy do Kopalni Siarki „Machów” w celu rozpoczęcia zwałowania wewnętrznego.
LIKWIDACJA
Wydobycie siarki z odkrywkowej Kopalni Siarki „Machów” prowadzone było przez prawie 23 lata, podobnie jak w Kopalni Siarki „Piaseczno” metodą odkrywkową (flotacyjno-rafinacyjną). Dobra koniunktura siarki na rynkach światowych uległa w drugiej połowie 1991 roku gwałtownemu załamaniu. Powodem spadku cen siarki była zwiększona podaż taniej siarki z odzysku: z zasiarczonych złóż gazu ziemnego i ropy naftowej oraz odsiarczania spalin a także ogólnoświatowa recesja gospodarcza. Doprowadziło to do zahamowania rozwoju górnictwa siarkowego w Polsce i zaprzestaniu wydobycia siarki w odkrywce „Machów”. Z końcem 1992 roku Kopalnia „Machów” zakończyła wydobycie siarki. Nie został jednak wyłączony system odwadniania złoża, który zapewniał utrzymanie zwierciadła wód trzeciorzędowych poniżej spągu wyrobiska. Zachowanie lustra wody na takim poziomie wynikało z konieczności zapewnienia bezpieczeństwa w okresie prowadzenia prac likwidacyjnych. Wymagało to pompowania wody z wydajnością ok. 35 tys. m3/dobę za pomocą szeregu studni trzeciorzędowych rozmieszczonych na spągu wyrobiska do czasu wypełnienia wodą wyrobiska w Piasecznie do poziomu +138 m n.p.m. co gwarantowało trwałość skojarzonej likwidacji obu wyrobisk.
Prace likwidacyjne w Kopalni po trudnym okresie postoju rozpoczęto w 1994 r. na mocy decyzji Ministra Przemysłu i Handlu. Stawiając Kopalnię „Machów” w stan likwidacji, wskazano jednocześnie wodny kierunek zagospodarowania wyrobiska. Aby ten cel osiągnąć należało uporządkować tereny zdegradowane, a przede wszystkim zabezpieczyć wyrobisko kopalniane poprzez budowę 25 metrowej warstwy izolującej, odpowiednie wyprofilowanie i umocnienie skarp. Tak zaplanowany sposób likwidacji wyrobiska poeksploatacyjnego, oparto na wykorzystaniu maszyn podstawowych i układów technologicznych „KTZ”. Sposób likwidacji wyrobiska „Machów” i sąsiedniego wyrobiska „Piaseczno” uzależniony był od istniejących powiązań hydrogeologicznych i ekologicznych obydwu wyrobisk oraz zagrożenia ekologicznego, jakie niosło za sobą ewentualne zaniechanie prac skojarzonej likwidacji.
W miejscu wyrobiska poeksploatacyjnego Kopalni „Machów” zlokalizowanego po prawej stronie Wisły, utworzony został zbiornik wodny o charakterze rekreacyjnym mającym powierzchnię 460 ha i głębokość około 42 m, od 30 czerwca 2011 roku decyzją Rady Miasta Tarnobrzega nazwany Jeziorem Tarnobrzeskim. Po drugiej stronie Wisły w wyrobisku Piaseczno, powstał bliźniaczy zbiornik o docelowej powierzchni około 160 ha i głębokości 40 m.
Jezioro Tarnobrzeskie, jest zbiornikiem antropogenicznym o znacznej głębokości, okresowo zasilanym wodą z rzeki Wisły, charakteryzującym się stratyfikacja mas wodnych czyli warstwowością toni wodnej pod względem jej prześwietlenia, temperatury, zawartości tlenu i związków chemicznych, związanej z procesami produkcji oraz rozkładu materii organicznej. Pierwsze napełnianie Jeziora Tarnobrzeskiego trwało prawie 5 lat i prowadzone było w latach od 2005 do 2009 roku. Turystyczne otwarcie zbiornika nastąpiło 10 lipca 2010 roku.
Z wyrobiska „Piaseczno” oraz „Machów” łącznie wydobyto ok. 82 mln ton rudy siarkowej, z czego uzyskano 14,6 mln ton siarki rafinowanej. W tym celu konieczne było zdjęcie ok. 380 mln m3 nadkładu w samej tylko odkrywce „Machów”. Nadkład z odkrywki „Machów” zlokalizowany został częściowo na zwałowisku zewnętrznym zlokalizowanym w sąsiedztwie wsi Dąbrowica, Suchorzów, Siedleszczany i Skopanie, na powierzchni około 880 ha. W ramach Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego KiZPS „Siarkopol” istniały jeszcze dwie kopalnie otworowe siarki: opisana wcześniej, Kopalnia Siarki „Jeziórko” – eksploatująca siarkę w latach 1967-2001, w której wydobyto 74,090 mln. ton siarki i Doświadczalna Otworowa Kopalnia Siarki „Machów II” eksploatująca siarkę w latach 1985-1993, w której wydobyto 0,785 mln ton czystej siarki.
Decyzją Ministra Skarbu Państwa nr 85 z dnia 29 sierpnia 2001 r. przedsiębiorstwo państwowe KiZPS „Siarkopol” zostało postawione w stan likwidacji. Decyzja o postawieniu przedsiębiorstwa w stan likwidacji wynikała z realizacji programu naprawczego przedsiębiorstwa.
DYREKTORZY
Poniżej chronologiczne zestawienie Dyrektorów Naczelnych Kopalń i Zakładów Przetwórczych „Siarkopol” w Tarnobrzegu, którzy pełnili swe funkcje od początku istnienia zakładów siarkowych:
- mgr inż. Franciszek Machalski (1954-1957),
- mgr inż. Stanisław Orzechowski (1957-1958),
- mgr inż. Tadeusz Rachniowski (1958-1961),
- mgr inż. Janusz Gadomski (1961-1968),
- inż. Adolf Książkiewicz (1968-1970),
- mgr inż. Jan Fiołna (1970-1972),
- dr Eugeniusz Gutman (1971 – 1979),
- inż. Jan Klimek (1979 – 1986),
- mgr Andrzej Stepień (1986 – 1991),
- mgr Józef Drozd (1991 – 1998),
- dr inż. Tadeusz Puka (1998-2001) – Zarządca Komisaryczny,
- mgr inż. Witold Dziedzic (2001-2016) – Zarządca komisaryczny – Likwidator przedsiębiorstwa,
- mgr Janusz Paruzel (2016 – 2017) – Likwidator przedsiębiorstwa – Prezes Zarządu Grupy Kapitałowej „Siarkopol”,
- mgr inż. Janusz Czyż (2017 – obecnie – koniec 2018 roku) – Prezes Zarządu Grupy Kapitałowej „Siarkopol”.
Na wniosek Likwidatora 8 lipca 2016 roku Minister Skarbu Państwa postanowił o uchyleniu decyzji z 29 sierpnia 2001 roku o postawieniu w stan likwidacji KiZPS „Siarkopol” wstrzymując proces likwidacji. W kolejnym etapie 30 grudnia 2016 roku Minister Skarbu Państwa podjął decyzję o komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego KiZPS „Siarkopol” i przekształceniu go w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa „Siarkopol” Tarnobrzeg sp. z o.o. Proces przekształceń został zakończony 24 kwietnia 2017 roku kiedy spółka została wpisana do Krajowego Rejestru Sądowego ze skutkiem od 1 maja 2017.
GRUPA SIARKOPOL
Obecnie jest jednostką dominującą w Grupie „Siarkopol”, w skład której wchodzą:
- Zakłady Chemiczne „Siarkopol” Tarnobrzeg Sp. z o.o. – uznany producent nawozów rolniczych, ogrodniczych oraz siarki konfekcjonowanej,
- Zakład Mechaniczny „Siarkopol” Sp. z o. o. – producent i dostawca wysokiej jakości konstrukcji i urządzeń technicznych dla przemysłu,
- Zakład Produkcji Wody Pitnej w Baranowie Sandomierskim sp. z o. o.
Pozostałe artykuły w dziale:
Barbary, barbórki, tradycje i zwyczaje górnicze, mundur symbolika, ciekawostki i anegdoty
Geografia, Nizina Nadwiślańska, Wisła
Przyroda, Natura 2000, pomniki przyrody